W XIII-wiecznej Polsce, będącej w stanie rozbicia dzielnicowego, obserwuje się niezwykle korzystny proces lokowania miast i wsi na prawie niemieckim (magdeburskim).

Proces ten wymuszony był sytuacją ekonomiczną, społeczną i demograficzną.
Najwcześniej zaczęto lokować miejscowości na nowym prawie na Śląsku. Potem proces ten został rozszerzony na inne dzielnice Polski, w tym i na Małopolskę. Wzorcowe prawo wzięte z Magdeburga zostało u nas kilkakrotnie znowelizowane i przyjęło m. in. nazwę prawa średzkiego (od Środy Śląskiej). Busko skorzystało właśnie z owej znowelizowanej wersji prawa magdeburskiego – prawa średzkiego. Prawo magdeburskie i jego lokalne odmiany, było niezwykle korzystne dla społeczności lokowanych miejscowości. Dawało im dużą samodzielność samorządową, ekonomiczną i sądowniczą. Miasto lokował tzw. zasadźca, który musiał wcześniej uzyskać pozwolenie od księcia lub pana zwierzchniego. Zasadźca nowego miasta stawał się przeważnie wójtem, które to stanowisko dzierżył dożywotnio i przekazywał je swoim potomkom. Lokacja miasta najczęściej dotyczyła miejscowości już istniejącej, rzadziej powstawały miasta od zera. Z praktycznego punktu widzenia w lepszej sytuacji były miasta nowo zakładane, gdyż można je było zaplanować wg ustalonych reguł, a więc po wydzieleniu placu na rynek i po wyznaczeniu ulic biegnących od naroży rynku. Polityce Leszka Czarnego, który popierał lokowanie miast należy zawdzięczać nadanie praw miejskich Busku. Podniesienie rycerskiej, a potem klasztornej miejscowości do rangi miasta zawdzięcza Busko przede wszystkim dwóm czynnikom. Po pierwsze Busko w XIII wieku było centrum religijnym dla okolicznych miejscowości, a to z racji szerzącego się tu kultu Najświętszej Marii Panny, a po drugie posiadało bogactwo, w postaci soli, która dzięki przywilejom Leszka Białego i Bolesława Wstydliwego była produkowana od dawien dawna i przynosiła znaczne dochody.
Busko jako osada funkcjonowało już od dawien dawna, podniosło jedynie swą rangę, nie zmieniając dawnego układu. Centrum miasta, w odróżnieniu od wsi Busk, zlokalizowane było wokół klasztoru, czyli prawdopodobnie w obrębie dzisiejszych ulic: Poprzecznej, Sądowej i Bohaterów Warszawy. Dzisiejszy układ z rynkiem i biegnącymi od niego ulicami był wyznaczony później. Pozwolenie na lokację Buska wydał ówcześnie panujący książę krakowski Leszek Czarny. Niestety, nie znamy nazwiska zasadźcy, czyli pierwszego wójta. Wiemy tylko, że lokacja nastąpiła w wyniku zabiegów prepozyta (proboszcza) Hermana i przełożonej klasztoru Agnieszki.* Zachował się szczęśliwie tekst lokacyjny Buska, który prezentujemy poniżej:

1287. die 27. mensis Augusti. Lesco dictus Niger dux Cracowiae, Sandomiriae et Siradiae, coenobio Buscensi sacrarum virginum ordinis Praemonstratensis locandi civitatem Busk iure Teutonico, quali civitas Novumforum in Silesia regebatur, dat facultatem. In nomine Domini Amen. Que geruntur in tempore, ne labantur in tempore, solent memoria scripturarum perhennari. Hinc est, Quod nos Lesthko miseracione diuina dux Cracouie, Sandomyrie est Syradie, notum esse uolumus tam presentibus quam futuris, Quod ob reuerenciam preciosissimi sanguinis domini nostri Jesu Cristi, Qui in monasterio Busko quam plurimis signis corruscauit et corruscat, et laudem gloriose virginis Marie, que in supradico monasterio speciali titulo gloriatur, Inclinati eciam precibus fratris Hermanus prepositi de Busko et Agnetis magistre tociusque connuentus ciusdem loci, concedimus ipsis facultatem in Buszk ciuitatem locandi iure theutonicali, ut dicta ciuitas iure fruatur per omnia nouifori, quod in omnibus stabilimus firmiter obseruandum, ita ut si super aliquo casu dubitatum fuerit, ad ius nouri fori est per ipsos ciues recurrendum. Volumus itaque et facimus ipsam ciuitatem de Buszk in perpetum esse liberam et totum quidquid inter metas ciusdem continetur, ab omnibus ducalibus angariis et preangaris, absoluentes ab omni potestate et iurisdiccione palatinorum, castellanorum seu quorumcunque officialum nostrum, et quidquid nostri iuris est, penitus preposito et monasterio concedimus memoratis; hoc excepto, quod pro communi terre necessitate et defensione eiusdem nobis adesse tenebuntur, prout elie ciutates, que suo iure theutonico in nostro dominio sunt locate. Item scultetus eorum liber sine omni exactione thelonei nostri merces suas deuehat et transeat cum duobus curribus personaliter per uniuersum dominii nostri districtum et principatum. Preterea nullus ciuis memorate ciuitatis citabitur, nec citati coram aliquo teneantur comparere, nisi coram nobis et suo preposito et coram scolteto suo iuris theutonici, in magnis et in paruis causis iudicandi. Item indulgemus eciam, ut scoltetus in malefactores, si qui ex iusta causa deprehensi fuerint, vindictam iuris valeat exercere. Ut autem omnia premissa super statu incolumni perseuerent et robur perpetue firmitatis obtineant, presentem paginam nostri sigilli munimine duximus roborare. Acta sunt hec anno Domini millesimo ducentesimo octuagesimo septimo, indiccione quinta decima. Presentibus his, quorum ista sunt nomina: Comes Sulco castellanus cracouiensis, comes Boxa palatinus sandomiriensis, comes Petrus palatinus syradiensis (?) et dominus cancellarius nomine Procopius, per cuius manum hoc priuilegium est porrectum, Comes Martinus castellanus de Malogost, comes Setegius Succamerarius sandomiriensis, Nicolaus rector ecclesie Clobucensis, qui hoc scripsit priuilegium. Datum XXVII Augusti.**

1287, dnia 27 miesiąca sierpnia. Leszek, zwany Czarnym, pan Krakowa, Sandomierza i Sieradza buskiemu klasztorowi świętych sióstr porządku premonstrateńskiego daje przyzwolenie lokacji miasta Busk na prawie niemieckim, którym to na Śląsku rządzone było miasto Środa Śląska. W imię Pańskie Amen. To, co dzieje się w czasie, aby wraz z upływem czasu nie przeminęło, ma zwyczaj być przechowywane w pamięci pism. Przeto my, Leszek z Bożej łaski pan Krakowa, Sandomierza i Sieradza, chcemy, aby było wiadome tak obecnym jak i przyszłym to, co dla szacunku najdroższej krwi Pana naszego Jezusa Chrystusa, który w klasztorze buskim wieloma znakami zajaśniał i jaśnieje i dla sławy chwalebnej dziewica Maryia, która w wyżej wymienionym klasztorze doznaje wyjątkowej chwały, także dzięki wstawiennictwa przychylnego brata Hermana z Buska i Agnieszki, przełożonej całego konwentu, dajemy im zezwolenie ulokowania w Busku miasta na prawie niemieckim, ażeby wymienione miasto korzystało z prawa przez cały czas istnienia Nowego Miasta, na co stanowczo należy baczyć tak, aby jeśli jakimś przypadkiem byłoby coś wątpliwego, do prawa Nowego miasta ci sami obywatele powinni odnieść się. Chcemy tak i czynimy, ażeby to miasto Buszk i to, co między jego granicami jest zawarte, na wieczne czasy było wolne od książęcych powinności, ażeby wolne było od władzy i jurysdykcji palatynów kasztelanów czy jakiegokolwiek spośród naszych urzędników i cokolwiek jest naszego prawa, zezwalamy całkowicie godnym pamięci prepozytom i klasztorowi; biorę na siebie to, co dla wspólnej korzyści ziemi i dla jej obrony będziemy bronili, tak jak inne miasta, które na tym samym prawie teutońskim znajdują się na podległym nam obszarze. Podobnie ich wójt wolny, bez żadnego podatku niech dochód własny przewozi i niech przechodzi z dwoma wozami i osobiście, przez cały obszar naszego posiadania i władzy. Ponadto żaden obywatel miasta nie będzie postawiony przez sąd, ani postawieni przed sądem nie będą przetrzymywani, aby zostali postawieni wobec kogoś. Chyba, że wobec nas i własnego prepozyta i wójta tego samego prawa teutońskiego (niemieckiego) w dużych i małych sprawach sądowych. Tak samo przyzwalamy, aby wójt w stosunku do złoczyńców, jeśliby jacyś z ważnej przyczyny zostali schwytani, mógł zastosować karę zgodną z prawem. Aby zaś wszystkie polecenia przetrwały w nienaruszonym stanie i aby zachowały trwałe znaczenie, tę stronicę zabezpieczyliśmy znakiem naszej pieczęci. Dokonało się to w roku 1287 w 15 komentarzu w obecności tych, których oto są imiona: komes Sulco kasztelan krakowski, komes Boxa palatyn sandomierski, komes Piotr palatyn sieradzki, sekretarz kancelarii o imieniu Prokopiusz, którego to ręką ten przywilej został udzielony, komes Marcin z Małogoszcza, komes Setegius Succamerarius sandomierski, Mikołaj rektor kościoła kłobuckiego, który ten przywilej spisał. Datowane 27 sierpnia.

Franciszek Rusak. Tłumaczyła z łaciny Urszula Polak

Przypisy: * Feliks Kiryk. Dzieje Buska w XII – XVI wieku, w: Studia Kieleckie 3/47, Kielce 1985.
** Kodeks Dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1886.

Franciszek Rusak